πριμιτιβισμός

Με τον όρο αυτό ορίζεται συνήθως η τάση της μελέτης, μίμησης, ανακάλυψης ή επανεκτίμησης της τέχνης των πρωτόγονων. Ο όρος πρωτόγονος έχει ωστόσο πολλές σημασίες, οι κυριότερες από τις οποίες είναι οι ακόλουθες: πρωτόγονοι ή αλλιώς πριμιτίφ, όπως επικράτησε, ονομάζονται οι καλλιτέχνες του 14ου και 15ου αι., που προηγήθηκαν της Αναγέννησης (Βιεννέζοι, Γάλλοι, Φλαμανδοί, Ισπανοί πριμιτίφ κ.ά.)· πρωτόγονοι ονομάζονται επίσης οι σύγχρονοι, πολιτιστικά καθυστερημένοι λαοί· πρωτόγονοι αποκαλούνται ακόμα ορισμένοι καλλιτέχνες, που αν και ζουν σε πολιτισμένες χώρες διατηρούν τον αυθορμητισμό του άγριου και του παιδιού. Βέβαια ο όρος «π.» δεν διατηρεί τίποτε από την αρχική έννοια της ατέλειας και της κακοτεχνίας· η σύγχρονη κριτική δεν δέχεται πια ότι οι μεσαιωνικοί καλλιτέχνες ήταν μόνο πρόδρομοι της αναγεννησιακής τελειότητας, όπως επίσης δεν θεωρεί ατελή την τέχνη των μεγάλων αρχαίων πολιτισμών (την ασσυροβαβυλωνιακή, την αιγυπτιακή, τη μινωϊκή κ.ά.). Ήδη στον 16o και 17o αι. μερικοί λόγιοι και συγγραφείς άρχισαν να ενδιαφέρονται για τον Μεσαίωνα· αλλά οι αρχαίοι πολιτισμοί άρχισαν να ανακαλύπτονται μόνο τον 18o αι. Το 1725 η Νέα Επιστήμη (Scienza Nuova) του Βίκο έστρεψε το ενδιαφέρον στον αρχαϊκό κόσμο, στους ιδρυτές της γλώσσας, των εθίμων, της φιλοσοφίας. Στις αρχές του 19ου αι. εμφανίστηκαν τα συγγράμματα του ντ’ Αζενκούρ για τη μεσαιωνική εποχή· τα έργα του Ρίο (1836) και του Λίντσεϊ (1847) έδωσαν νέες ερμηνείες στη χριστιανική τέχνη· τα συγγράμματα του Βιολέ - λε - Ντικ έστρεψαν την προσοχή στη μεσαιωνική αρχιτεκτονική και του Τσικονιάρα στη γλυπτική. Ακολουθούν τα νεομεσαιωνικά κινήματα των Γερμανών Ναζωραίων, των Ιταλών πουριστών, των Άγγλων προραφαηλικών, των Γάλλων πριμιτίφ κ.ά.· αλλά ο κυριότερος υποστηρικτής του π. ήταν ο Τζον Ράσκιν. Στο τέλος του 19ου αι. και στις αρχές του 20ού πάρα πολλοί καλλιτέχνες έδωσαν πριμιτιβιστικές εκφράσεις· στο τέλος του 19ου αι. ο Γκογκέν, αναζητώντας μια νέα αγνή και απλή ζωγραφική διατύπωση, κατέφυγε στα νησιά της Πολυνησίας. Στις αρχές του 20ού αι. πολλοί ζωγράφοι ανακάλυψαν την πρωτόγονη γλυπτική των νέγρων της Αφρικής και το 1904 ο Βλαμένκ, ο Ντερέν και ο Ματίς απέκτησαν μερικά δείγματα· ο Πικάσο θεμελίωσε τον κυβισμό στη γεωμετρική απλότητα των συνθετικών επιπέδων των γλυπτών των νέγρων. Ο Ρουό και ο Μοντιλιάνι εμπνεύστηκαν για ένα ορισμένο διάστημα από την τέχνη των αφρικανικών λαών. Στη Γερμανία ο π. αντιπροσωπεύθηκε κυρίως από τους ζωγράφους της ομάδας Η Γέφυρα (Die Brücke) και από μεμονωμένους καλλιτέχνες, όπως ο Κλέε. Σήμερα στα πλαίσια του π. ιδιαίτερη θέση έχουν οι ναΐφ (απλοϊκοί) καλλιτέχνες, που κίνησαν το ενδιαφέρον της κριτικής, ενώ οι ατομικές και ομαδικές εκθέσεις βρήκαν μεγάλη κατανόηση από το κοινό. Μία από τις συνέπειες της επέκτασης της έννοιας του π. είναι η ανακάλυψη της παιδικής τέχνης. Πριμιτιβισμός. Η ανακάλυψη της αφρικανικής γλυπτικής στις αρχές του αιώνα άσκησε επίδραση στην εξέλιξη της σύγχρονης τέχνης. Προσωπείο της Ακτής του Ελεφαντοστού. (Παρίσι, ιδιωτική συλλογή) Γυμνή γυναίκα ξαπλωμένη, σε ελαιογραφία του Μοντιλιάνι (φωτ. ΑΠΕ). Γλυπτό του Πικάσο επηρεασμένο από την τέχνη των αφρικανικών λαών (φωτ. ΑΠΕ). «Γυναικείο κεφάλι» του Μοντιλιάνι εμπνευσμένο από την αφρικανική τέχνη (Λονδίνο, Μουσείο Βικτωρίας και Αλβέρτου).

* * *

ο, Ν

(καλ. τέχν.)

1. διεθνής όρος που χρησιμοποιείται για να δηλώσει την επάνοδο σε πρωτόγονες καλλιτεχνικές μορφές

2. η τεχνοτροπία τών πριμιτίφ, αλλ. ναΐφ

3. (κατ' επέκτ.) συμβατική αφέλεια.

[ΕΤΥΜΟΛ. < αγγλ. primitivism < λατ. primitivus «πρωτοφυής, πρώτος» (< λατ. primus «πρώτος») + κατάλ. -ism].